I

Lembremos, ante todo, algúns acontecementos: en 1910 morreu Tolstoi, e Rainer María Rilke escribiu Os Cadernos de Malte Laurids Brigge. O Cometa Halley comezaba a afastarse da terra, despois do susto, e Bergson xa escribira Materia e memoria. O das señoritas de Aviñó (rúa barcelonesa, non pobo de Francia) ía quedando lonxe. En 1910, Dilthey escribiu A estrutura do mundo histórico nas ciencias do espírito, e, Freud, Sobre a psicanálise. A 1910 corresponde en Francia a lei contra a invalidez e a vellez, quero dicir a lei do seguro contra esas desgracias, e o ano anterior inventárase o caucho sintético e o salvarsán. Con todo, e a pesar de ser o ano 1910, eu nacín na Idade Media (nas súas derradeiras, por suposto). Unha Idade Media un pouco rara, con todo, porque, se ben é certo que na miña aldea procurábamos, de noite, non tropezar coa Compaña, se era venres podían verse no ceo, xogando, os reflectores dos barcos de guerra. A miña vida, durante moito tempo (e quizais agora tamén) non foi máis que un balanceo, ou vaivén, entre os reflectores que xogaban no ceo, e a Compaña, que camiñaba, dolente, polas veredas.

A cousa aconteceu un 13 de xuño, sobre as tres da tarde. Lugar do suceso, o cuarto da miña avoa, lugar onde, segundo contarei algún día, unha porta comunicaba directamente co ceo, que a miña avoa chamaba Paraíso. Tardei poucos anos en sabelo.

Vinte e dous antes xustos en Lisboa, fronte ao teatro de San Carlos, nacera un mozo que se coñece hoxe no mundo como Fernando Pessoa. Eu líno, por primeira vez, cara a 1964, con evidente atraso. A miña información sempre foi mala, incluso para o extraordinario. Comprendín repentinamente que entre aquel poeta e eu existían algunhas afinidades de pensamento e de sensibilidade, ademais de ser ambos xéminis; ou, dito máis modestamente, descubrín que Pessoa pensara bastantes anos antes o que a min me gustaría pensar uns anos despois, se ben oscuramente o sentía. ¿Debese, esta afinidade, á data de nacemento, a esa coincidencia de festas do San Antonio da Cabaña e San Antonio de Lisboa, que son o mesmo San Antonio? Non o sei. Dous xéminis, si; pero un deles nunca viviu de inventarlle horóscopos á xente, nin deixou un baúl cheo de tesouros de poesía. É tamén seguro que un deles nunca deixou que no seu interior crecera un Álvaro de Campos. ¿Para que, se xa crecera noutro seo imaxinario?

II

O que si me marcou foi a casa da miña avoa: primeiro, a casa en si, grande, desvencellada, chea de mobles fermosos e desvencellados, de portas e ventás con vida propia; caixa de resonancia de todos os vendavais, de todos os ruídos, dos pasos quedos de todos os pantasmas, rica en recantos escuros que o meu medo me axudou a poblar de habitantes marabillosos e solemnes

Despois, as xentes da casa: agora dámeme conta de que se algunhas das miñas obras consisten nunha historia común que se deriva do choque de varios contos particulares, foi alí, na casa da miña avoa, onde descubrín que era así. E cada cal sentíase alí (perdón) tan cada cal, que ata min mesmo era un quidam. Pero ademais, todos estes cadacuales tiñan que contar ou que ler e contábano ou lían menos eu, que escoitaba. Certa vez, xa maduro, atopeime cun título Lil dos ollos cor do tempo, e caeron sobre min, como un cesto de rosas, os recordos da historia dese nome (¿algo irlandés, quizais? ¿Ou francés?) que a miña nai me relatara. Non logrei nunca, en cambio, identificar o de Iván e Alejo, de quen recordo a morte por redución a po, frío e fame que pasaran, nunha cabana entre xeos, e, encima dunha mesa, o texto das súas memorias, ou quizais só a narración dalgunhas aventuras: pero, iso si, as páxinas nas que se ía preparando a morte, ata o final “non podo máis, Alejo”.

Por aquel val onde nacín baixaban os ventos máis estruendosos, galernas do mar que entraban por Cobas e percorrían o camiño sinuoso e tenro, verde sempre, ás veces coas amareleces dos castiñeiros, das aliagas ou das follas mortas; o vento ensanchábase na ría, para afilarse outra vez entre castelos e saír pola boca, pitando. Ou asubiando, máis ben.

Grazas ao vento aquel descubrín que todo pode ser frautín, acordeón, orquestra, se ao seu paso acariça buratos sonoros. A casa da miña avoa foi o primeiro conxunto sinfónico do que tiven experiencia: o vento facía vivir as súas resquebraxaduras, as súas oquedades, os fíos das tellas: acariciaban os seus dedos longos aquelas superficies como o teclado dun bandoneón.

Con ese vento, esas historias, ¿que esperaban que fora? ¿Por ventura enxeñeiro de camiños? A miña fantasía non me coubo nunca en fórmulas de integrais nin no cadro preciso dos planos ben debuxados. Con todo, gustábame os barcos de guerra. Eu creo que por razóns de sensibilidade, ademais do da casta. A un ferrolán (a miña casta é esa) sempre lle gustan, salvo aqueles que os odian, que é xa un modo de gustarlles, ou de amalos. Pero a miña afección a aquelas siluetas dun gris escuro inconfundible, tan elegantes, que estaban no mar como caídos aplomadamente, compensouse desde un principio co amor aos veleiros: primeiro, os que tamén pertencían á Armada, como aquela corbeta Nautilus na que tiven ocasión de dar algunhas bordadas con todo o trapo desplegado; máis tarde, os grandes navíos de tres pontes que se afundiron en Trafalgar. Finalmente, os clíperes de cinco mastros. E, fóra de programa, a Hispaniola, o Narcissus e outros famosos navíos da literatura. Non necesito engadir que realicei co señor Gordon Pym a súa famosa viaxe e que desde entón ando perdido nun deserto de xeo con algún que outro pingüín rezagado.

(A propósito: Trafalgar, naquel mundo, era algo sucedido onte, o cal non é raro se se considera que o de Cavite e Santiago acontecera onte mesmo. A diferenza consistía en que o relato de Cavite escoiteino de labios de testemuñas, e o de Trafalgar, de enterados por tradición. Cando anos despois lin o de Galdós, nada me pareceu novo porque todo mo sabía de memoria, e non da miña propia, senón dese lugar no que a memoria de un coincide coa de moitos. Agora, case téñoo esquecido.)

III

Azar, destino, ¿que sabe un? A porta puido permanecer pechada indefinidamente, podería estalo aínda, e non abrirse xamais. Houbera, nese caso, crecido dentro de min unha especie de dobre encargado de fantasear de lo lindo aproveitando os ratos libres, imposibilitado, con todo, de aplicar a imaxinación ao oficio que exercido, onde a imaxinación cabe, ¿quen o dubida?, pero está prohibida: porque neste país, o despregue efectivo da imaxinación prohíbese, ou, polo menos, reprochase, aos que dela viven e aliméntanse. “¡Que inventen eles!” non se xustifica nin aínda polo seu contido poético. Quen a profiriu non tiña -síntoo- a alma de nardo.

O caso foi, con todo, que aquel compañeiro de colexio, once anos máis ou menos, me apostou unha peseta a que eu non era capaz de escribir unha novela do Oeste (o Far-West, enténdese, con indios polo medio). Gañei a aposta e recibín a segunda cornada do destino, aquela non pechada aínda, colleume ante a estrañeza dos que me rodearon, dos que o souberon, de todos os ben pensantes e benfacentes. “Este ten que ser un mozo raro.” E non digo que tomasen precaucións, pero si que me miraban de certa maneira. E, ás veces, preguntábanme: “E, dime, ¿de onde copias iso que escribes?”

¡Home, copiar, non! Plaxiar, si, por suposto: pero hai un matiz… Que eu saiba, todo o mundo empezou plaxiando. Se se fai con palabras distintas, vén a ser un exercicio bastante útil. Non convén, con todo, quedar niso.

En cada unha das infinitas narracións, e algún que outro drama, escritos entre 1921 e 1926, había sempre unha muller. Ás veces, dramaticamente, dúas. E isto hai que explicalo.

IV

Cara a 1916, descubrín por miña conta que entre “un” neno e “unha” nena, chamados respectivamente Gonzalito e Lina existían certas relacións cuxa natureza non coincidía coa das establecidas entre os “outros” nenos e as “outras” nenas, Pero, disto, Lina non sabía nada. Era como se, entre dous árbores, se establecera unha ponte de madreselvas que foran do un ao outro, pero sen regresar. Eu amaba, pero non só non era correspondido, senón que ignoraba aínda que o amor pide correspondencia.

Era moi curioso: eu arrancaba da mata unha rosa silvestre, dicía que era Lina, ou, cando organizaba, con retazos de táboas, o meu teatriño no ancho repecho pétreo da ventá, ao situar no escenario dúas estaquiñas semellantes, unha era Lina e a outra Gonzalito. ¿Que lle vou facer? Desde entón (insisto, 1916), sempre houbo unha Lina fronte, ou ao lado (ás veces dentro), de Gonzalito. Incluso cando perdeu definitivamente o diminutivo. Pero, ás veces, houbo máis dunha, igual que naquelas obras que vía no teatro ao que empezaron a levarme desde moi neno: pero non foron máis que unha por influencia teatral, nin moito menos.

Certas situacións, certas experiencias, certas dores, non necesitan da Arte, senón que sobreveñen solos. A Arte rexístraas.

A natureza desa relación á que me referín mudouse ao longo dos anos: quizais sexa o seu propio, mudar. Empezou por unha rosa silvestre, perfecto substituto no meu corazón Agora, xa non: ten que ser corpo para que mans e boca investiguen coñezan, acariciar, beixen, para a pena e a delicia.

É necesario recoñecer que o coñecemento, así alcanzado, do outro, é infinitamente superior ao dos meros símbolos. É certo que a Lina vina unha vez as braguitas, pero sen a menor malicia. Con todo, ¿por que o recordo? Foi na escola: o meu banquiño estaba fronte ao seu. E por algunha razón descoñecida e marabillosa, separou os xeonllos. Eu estaba mirando. Pero, ¿por que?

¿E por que asocio ao de Lina o recordo do silencio? Naquel val que percorrían os ventos asentábase ás veces un silencio tan enteiro, tan compacto, que resultaba case irreal. Con todo, unha ou dúas veces máis, ao longo da miña vida, volvín escoitalo. Aquel acontece nas noites escuras, durante ese intervalo que corre o momento no que os grilos deixan de cantar, o mesmo máis ou menos, que os incansables alacráns, e sobrevén súbito o estoupido sonoro do rousinol. Un deles escondíase no nogueiro fronteiro, ou nalgún mato ou aledaño. E cando nos reuníamos no balcón a tomar o fresco, alguén dicía sempre: “A ver se canta o rousinol.” E esperábamos, en silencio tamén.

O rousinol, con todo, prefire horas máis altas. Solía defraudarnos. Entón, para substituír a súa melodía cantábamos a coro un cuplé de Raquel Meller: “Flor de té”. Eu era entón, por suposto, o zagal.

V

Convén facer xustiza ao pai Miguel, a única persoa que tomou en serio a miña vocación literaria, a única que me axudou con libros e consellos. Era quizais un fraileciño demasiado novo, que quizais escondera baixo os hábitos unha secreta vocación lírica, ás veces mostrada con poemiños inxenuos. Unha vez, moitos anos despois, nunha rúa madrileña onde nos atopamos, díxome que a literatura non valía a pena. Dedicábase, entón, á predicación. Eu díxenlle que bo, pero que me faltaban certas condicións e algún que outro carisma para dedicarme tamén a predicar.

O fraile aquel díxome cando publiquei A viaxe do mozo Tobías e llo levei, dedicado; mellor dito, cando xa o lera, que quen escribira aquilo podería, sen dúbida, escribir outras cousas de máis mérito (bo, non sei se foron exactamente estas as palabras da súa profecía, pero, foran as que foran, reconfortáronme moito. ¡E coidado que xa a vida nos separara, como na letra de calquera tango! Entendéndoo ben, por suposto)

O pai Miguel foi o meu primeiro crítico. Lles levaba a outros a vantaxe da benevolencia e semellábase a algúns en non concebir a literatura máis que dun modo monótono e lineal: o que cabe nos caletres estreitos. Por aquela época descubrín, porque mo botaron en cara, que o sentido do humor era pecado contra o espírito, no mundo das grandes solemnidades. Hai quen concibe a realidade como un desfile de fanfarrias, hai quen como un velorio, hai para quen non pasa de ballet, pero tamén existe o que chega, asómbrese, ríase, encóllese de ombreiros e ponse a tocar a frauta ao lado dun alcornoque, dado que non sempre queda á man a moziña de peitos sobrecogedores. Pois aí está o meu segredo.

O meu erro non foi outro que o tomar en serio aos demais, nun exceso de respecto. “A Arte ten que ser así”, e eu facíao así. “Agora ten que ser asado”, e veña a asalo. Ata que mandei todo a paseo e fixen o que me parecía, ben ou mal, pero ao meu xeito. E aí está o feito. Que o melloren.

Confío en que, hoxe, o pai Miguel, non aprobaría a miña obra, pero me perdoaría.

VI

Do Bacharelato saquei a conclusión de que o cosmos, a terra, os homes e canto un atopa ou soña eran dun modo indeterminado ou variable. Cincuenta e tantos anos despois, a conclusión máis precavida consiste en crer que cada trinta ou corenta anos cambia o modo de entender ao cosmos, á terra e aos homes, así como tamén a todo o que un atopa ou soña; ou sexa, que non convén convencerse xamais de que nada, real ou soñado, teña en propiedade exclusiva un modo de ser estable, salvo se a preguiza mental leva a un a aferrarse a unha idea e defendela coas uñas e os dentes, ou sexa, ao dogmatismo. Alá el.

Da Universidade saquei outra conclusión, menos definitiva, máis fluctuante: a vida dos homes é un maremagnum sen pés nin cabeza que algúns se empeñan en entender como sometido a leis (co cal xa non sería o que é) e como desenvolvendo un argumento preciso, aínda que distinto, segundo cada autor. As metafísicas, as éticas e as estéticas inflúen moito nas novelas que, co nome de filosofía da historia, se inventan ao respecto. A historia, ¿ten sentido?, ¿non o ten? Aí está a cuestión, que dixo o outro. Nas Universidades ensínano que si. Pero eu, que fun en tempos dramaturgo, sei en que consiste esa operación admirable de coller un anaco de vida e transformala en acción en tres actos, de acordo, máis ou menos, con Boileau. Os homes necesitamos entender, e únicamente as formas nos o permiten: toda interpretación da historia é unha forma. Pois tranquilos, claro. Pero que veñan as formas.

Non tiven mestres. Varias veces se me acusou de autodidacto. De ter tido diñeiro, contariame entre os discípulos directos de don José Ortega y Gasset, o home que, a distancia, máis me ensinou nesta vida; e seríao sen medo á secuacidade, sen medo á imitación, porque sempre o crin home que sabía, non só respectar a orixinalidade allea, senón suscitala. Ademais, eu non sería xamais nin historiador nin filósofo, pero ninguén podería dicir de min, como dixo un dos nosos sabios, que non son culto, senón que posúo unha suma de saberes. ¡Pois mira que ben! O disciplinaxe directo inmuniza de certos adxectivos. Eu créome culto, pero non polo que aprendín na Universidade, senón por causa do escoitado nos meus anos infantís naquel recanto galego. Alí configurouse a miña imago mundi: unha cultura máxica sempre en colisión cos saberes racionalistas aprendidos despois e cara á cal, ¿por que negalo?, sinto certa inclinación. Pero hai modos de ser conflictivos que non encaixan nas clasificacións da escola, e xa sabemos que iso, clasificar, é a primeira operación intelectual de certa envergadura.

Quedamos, pois, en que o meu paso polo Instituto e a Universidade non me deu unha cultura, senón unha suma de saberes, un trivium e un cuadrivium, ademais mal aprendidos e peor dixeridos. O que máis me rebaixa ante certos ollos perspicacísimos é que non sei alemán. Intento compensalo escribindo novelas da mellor clase posible.

Como a miña formación intelectual foi tan deficiente, unha vez tida conciencia diso, dediqueime a perfeccionala no posible. Non en todas as direccións, isto é obvio, pero si en dúas ou tres. Así, se ben é certo que sei pouco de literatura, creo que son un dos escasos españois que entenden diso. E aí queda a afirmación, sostida por uns cantos libros nos que se demostra. Tamén entendo un pouco dos homes e das mulleres, máis destas que daqueles, e non por nada, senón porque me interesan máis como obxecto de coñecemento e, por suposto, de amor.

Todo o que eu sei de amor, sacáino da vida, escoiteino dun corazón unísono.

VII

Esta última impertinencia lévanme outra vez a aquilo que se iniciou con Lina e unha rosa silvestre e que, grazas a Deus, non se acabou aínda. O verso de Machado non me serve (“Amé canto elas adoitan…”), nin tampouco os versos de algúns outros poetas. É asombroso comprobar a escaseza dos saberes dalgúns deses profesionais do amor que son os poetas líricos. Nin don Juan nin Onán teñen unha cabal idea: do que eles tratan é doutra cuestión. Machado soubo de amor unha vez na vida, un só instante, e despois esquecéuno: foi ao escribir: “Señor, xa estamos sós o meu corazón e o mar.” O que fai a maior parte dos poetas é unha operación verbal que opera sobre un feito trivial. Se ten talento, sacan uns versos excepcionais. Hoxe sabemos que, detrás dese soneto, marabilloso, das cinzas e do sentido, non houbo un sentimento real, senón só unhas fontes literarias e un gran talento. E, con todo…

Eu vivín sempre namorado e, a partir de certa hora, empecei a desexar, pero o desexo e o amor seguían camiños diferentes. O amor chamouse Elia, que era unha criatura escuincida, de grandes ollos incrédulos e asustados. Unha vez envioume unha fotografía, e vin que se transformara en muller estupenda, obxecto xa, non só do amor antigo, senón tamén do desexo novo. Aí comezou o drama, que non me sentín disposto a soportar, e toda vez que Elia se mantíña inaccesible ao que podía facer con ela un mozo sen oficio nin beneficio, busquei noutra persoa o obxecto do amor e do desexo conxuntos. Caseime o 11 de maio de 1932. Desde entón o amor e o desexo non volveron a separarse, senón só por razóns circunstanciais e remediables, pero sen montar unha metafísica sobre a escisión. Paréceme ter sacado da vida, máis de medio século de amar, unha experiencia bastante profunda e bastante rica do menester. Non é fácil formulara en palabras: máis ben pódese oler, como un recordo de nardos, nalgunhas imaxes e narrativas da miña invención. Atóponme agora nun momento no que o recordo me trae, confundidas, ás mulleres que amei e ás que levo inventado que nalgúns casos son trasunto das outras. ¡Que bonito faría empezar aquí a lista de don Juan, ou aínda que só fose a de don Luis, máis modesta! Pero non serviría de nada: ás mulleres que amei nómoo, incluso no meu corazón, con nomes literarios: Ariadna, Dafne, Silvia… E iso non aclara episodios biográficos, que é o que gusta aos cotillas, pero que a min me gusta manter en segredo. Dúas veces casei. Teño once fillos.

VIII

As miñas relacións co diñeiro e todo iso sempre foron deplorables. Hai razóns, ou causas, que o explican: nacín dunha familia xenerosa e pobre. Sempre vin traballar para gastar, non para aforrar. Quizais fose así porque o que se gañaba nunca alcanzou para vivir medianamente holgado, menos aínda para o socorro ou a axuda: e estes importaban máis que a holgura mesma. Por outra parte, convén ter presente que o crack da Bolsa de Nova York me sorprendeu con dezanove anos de idade e sen traballo, e que cando tiven unha carreira (a partir de 1940) os meus emolumentos alcanzaban algo así como o sesenta por cento dun presuposto modesto. Sempre me vin necesitado dalgún ganancia complementaria, e podo dicir, sen faltar á verdade, que durante os corenta anos que durou a miña dedicación ao ensino como funcionario público, fun concienzuda e fríamente —aparte de impersonalmente— explotado polo meu patrón que era o Estado. Non cheguei a cumplidor exemplar e laudable do contrato que asinei o 1 de outubro de 1940, pero a outra parte, iso que hoxe chaman á americana (¿que non se nomeará hoxe en España á americana?) Administración, foi menos aínda. En 1940 cheguei a gañar, por oito horas de traballo semanais, mil douscentas pesetas ao mes; en 1980, ao xubilarme, gañaba noventa e tres mil pesetas por quince horas á semana. Que saquen a conta os economistas, e a ver quen incumpriu o contrato. Se se tratase dunha calamidade xeral, eu soportaría sen rechistar, pero a verdade é que existen moitos funcionarios especialmente estúpidos e especialmente innecesarios, que gañan catro veces máis. Eu sempre fun necesario. Eu fun un excelente profesor. Moitas veces, ao volver dunha esquina, atopo a alguén que mo recorda e que mo agradece cun abrazo.

Coa literatura gañei pouco diñeiro. Hoxe parece que os meus libros véndense algo máis, e isto vótanse notando, pero, ¿non ía sendo hora? Pensa que, cando escribo isto, vou cumprir setenta e un anos. De todas as maneiras, a miña situación é, como sempre, insegura. O Estado págame de retiro un puñado de duros que moi pronto non alcanzará para pagar o piso, e do que gaño escribindo, lévame o que pode co pretexto da xustiza tributaria. Non son propietario, salvo dunha casita en Galicia, esa que chaman A Romana, e que me serve de refuxio nos veráns. Fíxate se será modesta, que apenas paga impostos. Fóra diso, queda o mundo, quedan as galaxias inmensas que se desperezan no espazo infinito, todas, evidentemente, miñas. Tamén é meu, Deus, ao seu xeito.

¡Ah, esquecíame! Posúo uns vinte mil duros en accións de Iberduero.

IX

A literatura instalouse nas miñas entrañas como un virus contra o que non hai defensas nin se inventou aínda a vacina. Posuíume e posúeme con esa entereza dalgúns amores e dalgunhas mulleres, non me soltou xamais, non me deixou libre, pero esixiume selo ante o resto das cousas reais para poder dominarme máis a modo. ¿Que lle vou facer? É a miña felicidade e a miña dor, e todas cantas parellas contraditorias se me poidan ocorrer agora, vida e morte, e as demais. Lle fun fiel, pois as miñas limitadas e mínimas traizóns coas teteiras e os magnetófonos non chegaron a afectar a substancia da miña lealdade, senón máis ben completárona. O amor aos libros tamén vai implícito.

A min, a literatura ninguén ma ensinou. Descubrín unha vez como na curva dunha rama de bidueiro o espírito do bosque balanceándose e rindo. ¡Dicirlle a Deus que houbo tempo no que crin averigualo todo lendo ao señor Fitzmaurice-Kelly! Por fortuna, outros libros viñeron e axudáronme.

Aconteceu ao principio dun período de creación febril, que a pouco me deixa sen bacharelato e que se esgotou aos dezaseis anos, tras o auto de fe das miñas obras completas. Logo un silencio longo, de estupor e desorientación. Reanudei o oficio aos vinte e seis anos, avocado ao drama, e creo que xa entón o meu camiño era meu, forzado quizais por lonxanías, por soedades e outras circunstancias. Recordo con emoción, que me fai sorrir á miña propia fraqueza, as longas noites insomnes daquel París de 1936 no que inventei e planeei A viaxe do mozo Tobías: buscara no traballo defensa contra a angustia. E metín naquela obra canto levaba dentro, igual que os opositores. Alégrome de tero feito, porque hoxe podo dicir que a miña afección á materia fantástica débolla máis ás mendigas milagreiras da miña infancia que a lecturas posteriores ao existencialismo. Se escribira e publicara ese libriño catro ou cinco anos antes, certos grandes da nosa poesía non me desdeñaran, estou seguro.

Convén recordar, como episodios anteriores e capitais, o meu descubrimento do que se chamaba entón o superrealismo (1927-28) que me permitiu averiguar que eu o era, e, catro anos máis tarde, do clasicismo consciente nas súas formas máis modernas e paradoxais (Poe, Baudelaire, Mallarmeé), grazas ao cal levei a bo porto un segundo descubrimento: que a arte como conciencia tamén me solicitaba, e que algo afín levaba no meu interior. Da colisión entre o un e o outro, non só saíu canto levo escrito, senón eu mesmo: pois non foron dúas adquisicións das que puidera librarme a vontade, senón, insisto, dous descubrimentos sucesivos e contraditorios de maneiras de ser reais e persoais. Houbera podido inventarme un heterónimo clásico e outro romántico, e botalos a pelexar. Non o fixen porque non se me ocorreu, afortunadamente.

Eu houbera sido un bo dramaturgo (o que escribín para o teatro e non se representou xamais non pasa de primeiros ensaios, de tanteos e de esbozos). Houbera levado á escena algo de fantasía, de imaxinación, houberame apartado da socioloxía, da moral e, a ser posible, desa comicidade chabacana que é o maior dos seus riscos. Non houbo sorte, ou, mellor, non me sentín capaz de librar a batalla contra os hábitos e as dificultades que todos os que no teatro triunfaron padeceron e coñecen. Como dramaturgo, pois, son un fracasado. Sen rancor, iso si. Quedoume daquela breve aventura certo saber grazas ao cal puiden gañarme a vida durante quince anos, ata que puido máis que eu a vida mesma, e me deixou sen púlpito. Despois fun novelista.

Teño publicados dez volumes narrativos, se non recordo mal, todos eles nutridos. Non fun deses artistas que atopan unha fórmula e se aferran a ela e nela morren, senón que, cada vez, busquei a forma adecuada ao que quería contar. Nunca me inquietaron demasiado as modas, e o que dixo que o erro da miña “Saga/Fuga” é seguir unha delas, asegura non entender de modas nin de literatura. Non seguín as modas, pero creo ter respondido ao espírito do meu tempo, incluso durante o meu escaso tránsito polo realismo tradicional, ao cal volve hoxe, ¡vai por Deus! Creo non ter obedecido xamás esas ordes difusas e impersonais que chegan ninguén sabe de onde e alicortan aos espíritos tímidos, así como aos superficiais. Isto non quere dicir que me considere un escritor xurdido da nada, senón que, polo contrario, estou persuadido de ter recibido préstamos de todos os autores que lin: igual que todo o mundo.

Das tres etapas nas que os antigos retores (¡ojo, linotipista: sen c!) dividían a invención do discurso, nin a invención nin a elocución me causan grandes quebraderos: o que consume o meu tempo e o meu enxeño, o que me afunde en dúbidas, o que me leva ao acerto ou desacerto, é a composición, e non por falta de ocorrencias, senón quizais, por exceso, ou por o difícil que resulta (algúns, poucos, sábeno) averiguar a forma que cada material esixe desde dentro de si mesma como unha esixencia de vida. Non se esqueza que ese código que, segundo a terminoloxía moderna, inclúen os nosos xenes, non só contén as ordes de vida, senón a forma.

A arte é forma e a vida necesítaa por igual. As que se poden ver cos ollos son practicamente infinitas; as que son susceptibles de recibir eses conxuntos indisolubles de imaxes e de palabras que son os materiais literarios, non alcanzan tal infinitude. Os escritores movémonos dentro dun uns límites formais moi reducidos: de aí a insistencia e a recurrencia de normas e de prescricións. A biografía de todo artista verdadeiro pode resumirse na súa relación co límite, porque se acomoda a el, porque loita contra el.

Esa relación, no meu caso, é unha alternancia de esperanzas e de decepcións, de acertos e de erros, como todo o mundo, pero en proporción persoal e intransferible. Sempre me sostivo unha moral profesional non sei de onde ou de quen recibida, quizais do ámbito, e foi ela quen me empurrou á busca da autenticidade, ao desprezo do gato por lebre. Se ás veces, como crítico de obras alleas, fun en exceso esixente, confeso agora que as esixencias comigo mesmo foron máis duras aínda. De ter dado conta de que tal obra era un erro, non a houbera publicado.

Necesito recoñecer a miña preguiza, a miña afección ás musarañas, a vagancia que me acomete ás veces como saíndo dos meus propios entresijos, como preguiza esencial só contadas veces dominada. A ela obedece a escaseza da miña obra. Necesitaría, con todo, vinte anos de vida máis, de vida lúcida e vontade estable, para escribir o que me queda dentro. ¿Sabe alguén a que santo me debo encomendar para que aconteza o milagre? Aínda que, ¿para que? Vou cumprir setenta e un anos. ¿Non me chegou aínda esa hora de vivir a miña preguiza en paz e dignamente?

Iso aparte, o mesmo que algúns que eu me sei, quizais estupendos, quizais exemplares, non pasei aínda de aprendiz de escritor.

X

Non fun gran viaxeiro, e non por falta de vocación, senón de cartos. Hai no mundo seis ou oito lugares cuxa nostalgia me apesadumbra, e non pola experiencia directa que teña deles, senón por coñecelos só a través dos libros e da fotografía. Hoxe quizais estean máis ao meu alcance que antano, pero xa non me quedan ganas nin zumes gástricos en forma para facer fronte a comidas novas, que é o que máis me aterra desas terras inéditas. Echo de menos ceos, recantos, perspectivas, cores das augas, remansos de canles, e eses cheiros pútridos, tan sutís, nos que —din— destrúese Venecia. Das cidades vividas, sempre van as miñas ansias a París, que era tan fermoso aínda, cando o visitei a última vez, coas árbores intactas. Pero, como escribín nalgún lugar, creo ter descubrido tamén a beleza de Nova York, tan distinta do que por aquí usamos. Das miñas viaxes quéivome un batiburrillo de imaxes fugaces, rúas, vitrais, claustros, agudas ou mochas torres, o silencio dun bosque, os campos verdes da Inglaterra do Sur, algún que outro pantasma entrevisto ou adiviñado. Pero basta a menor incitación para que apareza no recordo o visto nas miñas viaxes a Andalucía, pobos brancos, brancas arquitecturas señoriais ou populares, unhas e outras tan fermosas como o mesmo Partenón (que non vin xamais, aínda que si adiviñado). Se certos andaluces alcanzasen a comprender o valor do que perden impedirían a súa ruína, oporían os seus corpos á monstruosidade da piqueta. Non fai moitos días, vendo en mera fotografía un recanto de Véjer de la Frontera, quedéime turulato de puro asombro. E feliz de que iso exista aínda, de que poida algún día chegarme a velo.

Gústame a pintura e sinto especial interese, devoción, curiosidade (todo mesturado) polos capiteis románicos: reuniríaos a todos (de poder, ¡que escándalo!) nunha inmensa sala, cada un na súa plataforma xiratoria, e pasaría o meu tempo contemplando as súas formas inagotables, asustadas, sublimes, retorcidas, ás veces inxenuamente lúbricas. ¡Que imaxinación a de aqueles anónimos analfabetos! A arquitectura, con todo, é das artes de bulto, a miña preferida, sobre todo a arquitectura de interiores, a creación de espazos, de formas cóncavas, de límites ao aire. As miñas grandes emocións estéticas aconteceron nalgunhas igrexas, nalgúns palacios, e non se pense en sanpedros de Roma, senón na igrexa do Naranco, digamos, ou nalgunha desas, románicas, da miña terra, como certa sacristía, e non é que desdeñe as solemnes. ¡Carallo! París ben vale unha misa, e un longo camiño Compostela. Da arquitectura moderna non fun indiferente á potencia ao desafío do Rockefeller Center, ou certas edificacións de aluminio e cristal. Pero iso é outro cantar, música de jazz, se se prefire, e eu continúo fiel á monodia gregoriana, aos concertos para frauta e óboe, e continúo. Claro está que tamén escoito a Mather e amo a arquitectura que corresponde á súa música.

Doutra clase de emocións afíns ás estéticas, teño que recordar aquela vez que, en Weimar, tiven nas miñas mans, e contemplei, ademais de acaricialas, as cuartillas nas que figuran escritas “Elexías de Duíno”, da man do seu autor: non vin xamais texto máis estremecedor nin que lle faga a un abdicar das súas conviccións e admitir que a creación poética é, de verdade, un misterio. Tamén vin manuscritos de Balzac, de Karl Marx, de Lenin e de Trotsky. Non os tiven entre as miñas mans, só me foi dado examinalos a través deses cristais nos que se arrefrían as emocións. Algúns grandes espazos abertos sobrecolléronme, e non me cansan xamais o Atlántico furioso das miñas costas ou a mar tranquila e gris, cunha luz ambigua, de certos días nubrados de Marbella. Do meu val orixinal non me gusta acordarme, porque morreron os castiñeiros, tras eles emigraron os ananos do subsolo cos seus tesouros e as súas bromas, e hoxe proliferan as casas de cemento. En canto ao silencio, xa non o hai, senón estentóreas sonoridades artificiais. Pero aínda quedan vales intactos, que ás veces se perciben desde o tren ou desde a estrada, e é delicioso, entón, quedar quieto.

XI

Volvo aos meus libros, que a fin de contas son o que xustifica este deseño máis ou menos biográfico. Non fai falta ser especialmente listo para enterarse de que a realidade é práctica e irremediablemente inabarcable, e que da súa infinitude, cada cal, se hai sorte, lle cabe unha parceliña. Cara aos meus trinta anos, máis ou menos, a miña sensibilidade, en maridaxe coas miñas propias limitacións, xa me acotaran o terreo que en certo sentido relativo podo, sen gran exageración, chamar o meu. A partir do meu primeiro libro, incrementado polos que inmediatamente o seguiron, quedou ben precisada a miña temática, trazada a dirección do meu camiño. Houbo temas esgotados e abandonados; outros, que persistiron, quizais porque non acertei a dilucidalos enteiramente. A orixe dalgún deles non deixa de ser chusco, e vou contar aquí o por que Napoleón reaparece ata a monotonía, ata a saciedade. Ao meu irmán Álvaro, cando o bautizaron, o meu pai, que sempre mantivo unhas particulares relacións co Corso e atreveríame a dicir que con toda a Revolución francesa (a pesar do seu inalterable monarquismo); cando o bautizaron, digo, ao meu irmán Álvaro, quixéronlle poñer o de Napoleón entre os seus nomes, e con el figura no rexistro civil, mais non no eclesiástico, porque o cura Rubiños, que era o da parroquia de San Salvador de Serantes, opúxose, ignorante da existencia dun santo Napollione. E a min aquilo debíume afectar máis do esperable (cumpría catro anos por aqueles días), de maneira que a miña curiosidade polo suxeito iniciouse alí mesmo, quizais ao pé da pila bautismal onde o meu irmán berraba. Supoño que, ao longo do tempo e das noticias que ía adquirindo e me ían chegando, verificouse a identificación da figura histórica coa noción, ou a intuición, que do poder se me formaba nalgún lugar da conciencia, capas de informacións e de emocións superpostas como as dunha lousa de pizarra (ou dun hojaldre). E como isto do poder é unha das realidades que con caras máis varias se ofreceu á experiencia dos meus contemporáneos, e que máis catástrofes produciu e segue producindo, pois de aí que Napoleón xa perdera, sen que poida evitalo, a súa condición humana e xa descendeu (ou ascendeu, vaia vostede saber) á de símbolo preciso na súa significación. Paréceme, con todo, inevitable que esa estrutura simbólica: significación, pero non vida, sexa atacada quizais con ánimo destructivo polos recordos do Esquecido de Santa Elena, a suma das súas grandezas e das súas pequeneces: como se a súa realidade de home aspirase a substituír á mera figura significativa. Non sei. Pero, indubidablemente, de varias das miñas obras pódese deducir a historia das miñas relacións con Napoleón, non como as do meu pai, para quen era un mito, senón só as dun escritor con un dos seus temas. Cando, na torre do pazo de Carlos Deza, discuten e forcexean este e Cayetano Salgado, o que eu vexo é diálogo, de Napoleón con Metternich na biblioteca de Dresde.

Mito, poder, esperanza, amor e medo: son ideas, nocións, abstraccións incluso: antes, con todo, foron vida, realidade. E un —o poeta, o artista— perségueos coa intención de rozar ao menos a órbita do seu miolo, de encerralos en formas e en palabras. Don Juan, A Saga/fuga de J. B., Fragmentos de Apocalipse, Os gozos e as sombras e todo canto levo escrito son as pegadas do meu intento, quizais cinzas. Pois ¡bo! ¿Serano algún día o que me queda por escribir? De seguro: ¡é tan escaso o que resiste ao tempo e ao cambio dos gustos! Pero a min ninguén poderá quitarme o gozo e a dor que me deron. Eses libros, eses sentimentos, son o máis verdadeiro da miña vida, son o tuétano da miña biografía: en tanto íntimos, case inefables. Por iso non podo describilos e deixo aquí, tras estes garabatos, este curriculum, dalgún xeito, só dalgún xeito. G.T.B.

Gonzalo Torrente Ballester, «Curriculum, en cierto modo», en Triunfo, Ano XXXV, 6ª época, nº 8 (xuño 1981), pp. 40-47