Gonzalo Torrente Ballester (GTB) naceu un día de San Antonio, o 13 de xuño de 1910, na aldea de Serantes (Ferrol, A Coruña), na casa dos seus avós maternos. Foi o maior de tres irmáns; do segundo, Álvaro, separábanlo catro anos e do terceiro, Xaime, once. A súa infancia e xuventude transcorreron entre a aldea e a cidade de Ferrol, onde vivían os seus pais. Naqueles tempos, salvar os escasos tres quilómetros que separan a unha da outra, supoñía pasar do case medievo á modernidade, e viceversa. Esta dualidade marcou de por vida a GTB, xa que durante as frecuentes e longas ausencias do seu pai (mariño) quedaba na casa dos avós ao coidado das mulleres: da súa nai, Ángela, da súa avoa Francisca e das súas moitas tías, quen encheron de historias fantásticas os seus primeiros anos. Co seu avó Eladio, cego, mantivo así mesmo unha relación moi estreita, un fluído intercambio de información: Eladio faláballe de política, do cosmos, dos paxaros… e GTB lía as noticias da marcha da Gran Guerra e describíalle as ilustracións que sobre a mesma traía a prensa, ao tempo que con alfileres ía marcando nun mapa as evolucións dos distintos frentes.

En 1926 comezou a preparar o acceso á Universidade, e ía temporadas a Santiago de Compostela, no que foi o inicio da vida universitaria e da determinante influencia da cidade xacobea.

Por outra parte, o seu pai, de nome tamén Gonzalo, home culto e mundano, incitábao a ler e levábao a concertos e teatros. Tivo, pois, unha infancia na que a imaxinación, creatividade e observación suscitaron o seu interese pola cultura, sobre todo pola literatura. Grazas a todo isto, ao rematar o bacharelato, xa lera case todos os clásicos españois e á maioría dos europeos.

En 1926 GTB comezou a preparar o acceso á Universidade, motivo polo cal pasou longas temporadas en Santiago de Compostela, o que significou un primeiro contacto coa vida universitaria e o comezo da determinante influencia que sobre el tivo sempre a cidade xacobea. Pero a súa entrada na Universidade non a faría en Compostela senón en Oviedo, onde se matriculou en Dereito, pois o seu pai fora destinado temporalmente a Asturias. Foi alí, en Oviedo, onde tivo o seu primeiro contacto coa vida intelectual: acudía ás tertulias dos cafés; descubriu as Vangardas e a escritores como Alberti, Lorca, Chesterton ou Joyce; e publicou os seus primeiros artigos no diario local, El Carbayón. Outro traslado paterno levouno a Vigo, de 1928 a 1931, pero viaxaba frecuentemente a Madrid para continuar os seus estudos. Alí coñeceu persoalmente a Valle-Inclán, na súa tertulia “vía, oía e calaba”, acudía ás conferencias de Ortega y Gasset e ía ao teatro. En 1931, sen soldo, incorporouse á redacción do diario anarquista La Tierra, e cando este pechou regresou a Galicia.

En 1931 un novo destino do seu pai levou á familia a Bueu (Pontevedra). Debido á cercanía con Santiago, GTB matriculouse na súa Universidade, pero esta vez na facultade de Filosofía e Letras. En Bueu coñeceu á súa futura muller, Josefina Malvido, con quen casou en 1932. Os primeiros tempos do matrimonio foron complicados, pois o futuro laboral era incerto. Instaláronse en Ferrol, onde, para saír do paso, deu clases particulares na Academia Rapariz. Continuou cos seus estudos, matriculado por libre en Santiago.

En 1934 naceu a súa primoxénita, María José e tivo o primeiro contacto coa vida política –afiliouse ao Partido Galeguista–. En 1935 licenciouse en Historia en Santiago e naceu o seu segundo fillo, Gonzalo. En 1936, previas oposicións, gañou unha praza de profesor auxiliar na Universidade compostelá, debido ao cal, en 1936, concedéronlle unha bolsa para preparar a tese doutoral en La Sorbona. Chegou a París días antes do 18 de xullo.

A causa da inquietude que lle provocaba o estado de guerra en España, tras só dous meses en París decidiu regresar para reunirse coa súa muller e os seus fillos. Ao carecer de documentación en regra debido á nova situación do país, por influencia do seu pai, Axudante de Mariña, facilitáronlle o seu desembarco en Vigo.

En Ferrol, onde seguía a súa familia, a situación era perigosa –fusilamentos, depuracións, vinganzas–. Como o seu nome fora oído como hostil ás novas autoridades polo seu pasado de anarquista e galeguista, un frade amigo, coa intención de que evitase posibles riscos, recomendoulle que se afiliase a Falange –que xa coñecía pola súa recente amizade con Pedro Laín–, consello que seguiu e que surtiu o efecto desexado. A súa entrada en Falange levouno a Burgos, onde Dionisio Ridruejo, alto cargo ministerial, reunira a un grupo de intelectuais amigos –Laín, Vivanco, Uría, Rosales, Cunqueiro…–. En 1938 publicou a súa primeira obra de teatro, A viaxe do mozo Tobías, e en decembro do mesmo ano naceu a súa filla María Luisa. En 1939 gañou un concurso nacional de autos sacramentais con O casamento enganoso, e regresou á Universidade de Santiago como profesor auxiliar.

GTB, que antes que como novelista ou xornalista, sempre se definiu como “un profesor”, tras a súa volta a Santiago, en 1939, preparou e gañou a oposición a catedrático de Instituto. Alí naceu Francisco Xavier, o seu cuarto fillo. En adiante, o seu lugar de residencia estaría xa determinado polo seu destino profesional. Foron os anos nos que coñeceu a fondo a cidade: o seu particular entramado social; a súa arquitectura; as súas pedras; a súa luz, cambiante segundo a choiva ou as néboas. Por entón iniciou a colaboración na revista Escorial, que dirixía Dionisio Ridruejo, un intento, tras a guerra, de recuperar a actividade cultural que se perdera co exilio da intelectualidade republicana.

En 1942 deixou Santiago e regresou a Ferrol, ao instituto. Alí a vida sería máis asequible e máis tranquila, e alí seguiría ata 1947. Foron anos de vida ferrolá, cidade lóxica e racionalista, nos que GTB dedicouse a ensinar, a ler, a xogar ao bridge e a facer tertulia. De 1941 a 1946 saíron á luz tres pezas de teatro –Lope de Aguirre (1941), República Barataria (1942) e O retorno de Ulises (1946)– e as súas dúas primeiras novelas: Javier Mariño (1943, secuestrada pola censura aos poucos días) e O golpe de estado de Guadalupe Limón (1946).

En 1947 abriuse un novo rumbo fóra de Galicia. Trasladouse a Madrid, onde obtivo unha praza de profesor na Escola de Guerra Naval; ademais, exerceu a crítica teatral para o diario Arriba e Radio Nacional de España. Pronto pasou a ser un dos críticos máis temidos, e á vez máis respectados, da capital. En 1948 publicou un libro de viaxes –Compostela e o seu anxo–. En 1949, unha novela –Ifigenia– e un manual universitario –Literatura española contemporánea–, e iniciou a colaboración co cineasta José Antonio Nieves Conde, para o que prepararía o guión dunha película emblemática: Surcos (1951). En 1950 rematara a novela A Princesa Durmiente vai á escola, para a que non atoparía editor ata 1983.

En Madrid, a crítica, a Escola de Guerra, a vida da capital e o cine non lle deixaban tempo para a novela, ata que en 1957 apareceu O señor chega, primeira parte da súa triloxía Os gozos e as sombras, cuxa acollida non foi boa –a GTB coñecíaseo máis como crítico e así catalogárano–, e isto tentouno a deixar a novela. Ademais, en xaneiro de 1958 falecía a súa esposa, Josefina, que padecía unha enfermidade crónica.

En 1959, o premio de Novela da Fundación Juan March para O señor chega fixo que se obrigase a rematar a triloxía. A segunda parte, Onde dá a volta o aire, apareceu en 1960.

A firma dun manifesto determinou que GTB perdese o seu posto na Escola de Guerra Naval e o seu espazo en prensa e radio.

Ese mesmo ano contraeu matrimonio con Fernanda Sánchez-Guisande, e a primeira filla de ambos, Fernanda, naceu en 1961. A Pascua triste, peche da triloxía, non tivo crítica nin publicidade, unha consecuencia máis de ter criticado, el e outros intelectuais, a represión das folgas asturianas de 1962. A firma dun manifesto de repulsa determinou que GTB perdese o seu posto na Escola de Guerra Naval e o seu espazo en prensa e radio. Foi pouco antes da dificultosa saída –por culpa da Censura–, en 1963, do Don Juan. En 1962 nacera outra filla, Francisca, e en 1963 naceu un varón, Álvaro.

En 1964 pediu o reingreso no ensino público e regresou a Galicia, a Pontevedra, destinado ao instituto Feminino. En Pontevedra cultivou outra faceta xornalística co inicio da columna A modo, no diario Faro de Vigo. Foi tempo para recuperar o contacto con Galicia tras máis de quince anos en Madrid. O seu fillo Xaime naceu ese mesmo ano, e en 1966 Juan Pablo, xusto antes de aceptar a invitación da Universidade de Nova York, para exercer como profesor distinguido de Literatura Española no campus de Albany.

Gonzalo Torrente Ballester en Albany, NY (1966-1972)

Albany, ademais da seguridade económica, supuxo o encontro con outra forma de vivir: non hai cafés, non hai vida nocturna, non hai teatros nin cines… pero hai tempo para pensar e para escribir. Ao longo dos anos en Albany xestáronse dúas novelas: Off-side (1968), e A saga/fuga de J. B. (1972), que publicaría xa en España. A morriña e o inglés dos fillos na mesa –naceron dous máis alí: Luis Felipe en 1967 e José Miguel en 1969– empuxou ao matrimonio a volver a España, de novo a Madrid. GTB impartirá clases no instituto de Orcasitas de 1970 a 1973, compaxinándoo con viaxes a Albany. 1972 foi o seu último ano de residencia na capital, doce meses intensos a causa do gran éxito obtido coa publicación de A saga/fuga de J. B., que recibiu o premio da Crítica e o Cidade de Barcelona. En 1973 regresou a Vigo, e exerceu no instituto de A Guía.

En 1975 pediu o traslado ao Instituto Torres Villarroel de Salamanca, onde ocuparía a cátedra ata 1980 e de onde xa non se movería. Pouco antes de morrer Franco fora elixido académico de número da Real Academia Española. En Salamanca continuou coa súa actividade literaria e de columnista, pois desde a súa volta a Vigo publicaba unha columna no diario Informaciones: Cadernos de A Romana (despois Torre do Aire). En 1975 publicou tamén un dos seus ensaios máis coñecidos: O Quixote como xogo. En 1977, ano no que leu o seu discurso de ingreso na RAE, publicou Fragmentos de Apocalipse, novela premiada co da Crítica, e en 1979 un libro de relatos: As sombras recobradas.

En 1980 GTB, aos setenta anos, terminou a súa actividade docente e dispúxose a disfrutar dunha xubilación que se caracterizou pola intensa creación literaria e as viaxes. Un ano despois de abandonar a cátedra publicou A Illa dos Xacintos Cortados, pola que lle concederon o premio Nacional de Literatura. Ao tempo, iniciou as súas Cotufas no golfo, unha colaboración para o diario ABC de Madrid.

1982, tempo de cambios políticos en España, foi outro ano memorable na súa cronoloxía, xa que a publicación de dous novos libros –a novela Dafne e ensueños e os seus diarios de traballo, que titulou Cadernos dun vate vago– veu acompañada do premio Príncipe de Asturias das Letras, ex aequo con Miguel Delibes.

Ademais, logrou o espaldarazo da popularidade grazas á adaptación televisiva de Os gozos e as sombras.

En 1985, foi o primeiro novelista español galardoado co premio Miguel de Cervantes

Por fin, ao fío do éxito, atopou editor para A Princesa Durmiente vai á escola (1983), e tamén se publicaron Quizá nos leve o vento ao infinito (1984) e A rosa dos ventos (1985), case sen descanso, ao tempo que algunhas obras aparecían noutros idiomas: A Illa dos Xacintos Cortados en galego en 1983, Don Juan en italiano en 1985 e O conto de Sirena en portugués en 1986. O recoñecemento do público foi seguido dos honores académicos, pois recibiu doutorados honoris causa por varias universidades.

En 1985 foi o primeiro novelista español galardoado co premio Miguel de Cervantes. Os anos seguintes continuarían coa publicación de case un libro ao ano, ademais de viaxar por todo o mundo ofrecendo charlas, conferencias e cursos. En 1987 desembarcaba no panorama literario Eu non son eu, evidentemente, e en 1988 Filomeno, a meu pesar, obra que recibiría o premio Planeta. O mesmo ano apareceu a primeira tradución ao francés dunha das súas obras, neste caso o Don Juan, idioma ao que, xunto ao portugués, foi traducida case toda a súa obra.

En 1989, GTB publicou a Crónica do rei pasmado, que dous anos despois levaría ao cine Imanol Uribe, e que conseguiu oito premios Goya. Santiago de Rosalía Castro, outro libro sobre a cidade xacobea, saíu o mesmo ano da imprenta. En 1991 As illas extraordinarias; en 1992 A morte do decano; en 1994 A novela de Pepe Ansúrez (premio Azorín); e en 1995 A voda de Chon Recalde. En 1997 saíron Memoria dun inconformista –recopilación dos A modo publicados en Faro de Vigo– e Os anos indecisos. Durante este período de intensa produción literaria serían varios os premios e recoñecementos que recibiría a un e outro lado do Atlántico, como o doutorado Honoris Causa pola Universidade da Habana, en 1992, ou o premio Castela e León das Letras, en 1995.

A noite do 27 de xaneiro de 1999, case co fin de século, Gonzalo Torrente Ballester falecía na súa casa de Salamanca.

Lendo o discurso de recepción do Premio Cervantes (Alcalá de Henares, 1986)

Poucos días despois chegou ás librarías o seu último escrito, Doménica, un relato para nenos no que a imaxinación e a fantasía son os auténticos protagonistas. Calificado como un dos grandes novelistas españois, a denominación de “O Señor das Palabras”, acuñada por Víctor García de la Concha, director da Real Academia Española, resume en cinco palabras a dedicación de toda unha vida á literatura e á docencia. Foi enterrado no cemiterio de Serantes, e o seu legado permanece na fundación que leva o seu nome, en Santiago de Compostela.